Văn hóa của cư dân biển - đảo Việt Nam: Góc nhìn từ thực hành tín ngưỡng tôn giáo của cư dân đảo Lý Sơn

Abstract

Bài viết này tập trung trình bày và phân tích đặc trưng cũng như vai trò của các thực hành tín ngưỡng tôn giáo của cư dân đảo Lý Sơn trong bối cảnh đương đại. Tư liệu thực địa của các chuyến điền dã vào năm 2022 và 2023 cho thấy thực hành tôn giáo tín ngưỡng của cư dân đảo Lý Sơn rất đa dạng. Bên cạnh thực hành các tôn giáo tín ngưỡng dân gian mang đậm cả yếu tố biển và đất liền, cả yếu tố Chăm, Việt và Hoa, Lý Sơn còn có 7 ngôi chùa, 1 nhà thờ và 1 thánh thất Cao Đài. Thực hành tín ngưỡng tôn giáo ở đây, cho dù là ở thời kỳ "chống mê tín dị đoan" (1983-1994) hay từ sau Đổi mới đến nay, luôn sôi động. Bức tranh đa dạng cũng như sự sôi động này, một mặt, cho thấy vai trò hết sức quan trọng của tôn giáo tín ngưỡng trong đời sống cư dân đảo, thách thức các giả định trước đây rằng, tôn giáo sẽ mất đi sức sống của nó khi xã hội phát triển, đặc biệt là khi các dạng thức hiện đại của sự duy lý mang tính tư bản ngày càng thấm đẫm vào trong mọi mặt của đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội. Sự phong phú và đa dạng trong thực hành tôn giáo tín ngưỡng ở Lý Sơn, mặt khác, cho thấy Lý Sơn nói riêng và nhiều cộng đồng cư dân biển đảo nói chung không phải là cộng đồng biệt lập và ngoài lề về mặt địa lý cũng như khu biệt, tĩnh tại và cứng nhắc ở khía cạnh văn hóa. Văn hóa của họ, thể hiện qua thực hành tín ngưỡng tôn giáo, vì vậy, mang đặc trưng văn hóa của một cộng đồng mà Pearson (1985, 2006) gọi là "littoral society" nơi tính "linh hoạt" [fungibility], "dễ thẩm thấu" [permeability], và “kết nối" (connectivity) là yếu tố nổi bật.